Ҷанг дар Ховари Миёна ва протоколи нави созишнома миёни Душанбе ва Бишкек ду хабари муҳимтарин барои Тоҷикистон ва минтақа аст. Муноқишаи нав ба мо чӣ гуна таъсир мерасонад ва мо сари чӣ хулоса мерасем?
Ҷанги нав дар Ховари Миёна
Хабари асосии расонаҳои ҷаҳонӣ дар рӯзҳои ахир шиддат гирифтани низоъ дар Ховари Миёна буд, ки бисёриҳо аллакай онро ҷанги нави арабу исроилиҳо унвон мекунанд.
Рӯзи 7 октябр гурӯҳҳои фаластинӣ таҳти сарварии Ҳамос аз навори Ғазза, ки аз лиҳози ҳуқуқӣ яке аз ду қисмати давлати қисман эътирофшудаи арабии Фаластин аст (дар баробари қаламрави соҳили ғарбии дарёи Урдун), ба Исроил ҳамла карданд.
Навори Ғазза як қаламрави танг дар соҳили баҳри Миёназамин буда, дарозиаш тақрибан 40 километр ва паҳноиаш 6-10 километр аст; зимнан, дар ин порчаи танг, аз рӯи ҳисобҳои гуногун, аз 2,3 то 3 миллион нафар зиндагӣ мекунанд.
Амалиёти ҷангӣ субҳи барвақт бо ҳамлаи густурдаи мушакҳо ба шаҳрҳои Исроил оғоз шуд - танҳо дар рӯзи аввал аз Навори Ғазза аз 2,5 то 5 ҳазор мушак партоб шуд. Дар як вақт ҷангиён ба қаламрави Исроил ворид шуда, гузаргоҳҳои марзиро тахриб ва як қатор шаҳрҳо ва маҳаллаҳои аҳолинишини назди сарҳадӣ, аз ҷумла маҳаллаҳои аҳолинишини калонро ишғол карданд.
Соатҳои аввали ҳамлаи Ҳамос ба Исроил. 7 октябри соли 2023
Субҳи 10 октябр шумораи кушташудагон дар Исроил тақрибан ба 800 нафар расид (беш аз 2 ҳазор нафар маҷрӯҳ шуданд), дар Фаластин тақрибан аз 700 қурбонӣ (беш аз 3,7 ҳазор нафар маҷрӯҳ шуданд) гузориш дода шуд. Дар ин бора рӯзномаи Times of Israel хабар медиҳад.
Исроил, чунон ки Радиои Озодӣ хабар дод, расман вазъияти ҷангӣ (бори нахуст дар 50 сол)-ро эълон карда, амалиёти ҷавобии «Шамшерҳои оҳанин»-ро оғоз кард ва ба ҳамлаҳои ҷавобӣ ба Навори Ғазза шурӯъ кард.
Расонаҳо ва ҷомеаи коршиносон, тавре ки РБК менависад, ду сабаби асосии оғози марҳилаи нави низоъро номбар мекунанд.
Аввалан, тавре ки Ҳамос изҳор дошт, ин ҳамла вокуниши мустақим ба амалкарди гурӯҳи тундгароҳои исроилӣ бо раҳбарии Итамаре Бен-Гвире, вазири феълии амнияти миллии Исроил ва раҳбари ҳизби ултра-ортодоксалии Otzma Yehudit аст.
Дар чанд ҳафтаи охир гурӯҳҳои ҷонибдорони ӯ ду бор ба Ал-Ақсо, севумин муқаддастарин оромгоҳи мусалмонон, масҷиди ҳамном дар Кӯҳи Маъбад дар Байтулмуқаддас ҳамла карданд.
Тибқи фарзияи расмии созмони Ҳамос, ин қасос барои таҳқири масҷиди Ал-Ақсо буд, ки фаластиниҳоро ба оғози ҷанги нав алайҳи Исроил водор кардааст.
Дар ҳамин ҳол, бештари коршиносон сабаби аслии онро вокуниш ба тағйироти ахири геополитикӣ дар Ховари Миёна медонанд.
Аз ҷумла, тавре Bloomberg менависад, ахиран ИМА, Арабистони Саудӣ ва Исроил дар роҳи расидан ба як тавофуқи сеҷониба, ки метавонад тартиботи геополитикиро дар минтақа ва берун аз он таҷдиди назар кунад, пешрафтҳои чашмрасе ба даст овардаанд.
Аммо созмонҳо ва ҳизбҳои фаластинӣ дар раванди музокирот ширкат надоштанд; дар ин шароит, бастани созиш, ба ақидаи раҳбарони Ҳамос, фаластиниҳо ва мушкили Фаластинро "дар канор мегузорад".
Ба ин тариқ, ба навиштаи нашрия, раҳбарияти Ҳамос воқеан маҷбур шуд аз худ дарак диҳад, то ки ИМА ва дигар бозигарони геополитикиро маҷбур созад, ки фаластиниёнро ба сари мизи музокирот баргардонанд.
Ҷангҳо дар 50-умин солгарди ҷанги Рӯзи Қудс, вақте ки 6 октябри соли 1973 Миср ва Сурия ногаҳон ба Исроил ҳамла кардаву лекин дар тӯли ду ҳафта ба шикасти сангин дучор шуда буданд, оғоз шуд.
Ин дафъа дар ҷаҳон боз дар бораи оғози ҷанги нави тӯлонӣ дар Ховари Миёна ҳарф мезананд.
Бо назардошти аҳаммияти ин минтақаи аз захираҳои нафтӣ бой барои иқтисоди ҷаҳонӣ чунин тахмин кардан мумкин аст, ки агар ихтилофот тӯлонӣ ва вусъат ёбад, оқибаташ ба вазъият натанҳо дар худи минтақаи Ховари Миёна, балки саросари дунё низ таъсир мерасонад.
Дар расонаҳо ва ҷомеаи коршиносон дар бораи паёмадҳои эҳтимолии ҷанг ба кишварҳои пасошӯравӣ ва минтақаи Осиёи Марказӣ баҳсҳо идома доранд.
Дар маҷмӯъ, агар мо андешаҳои коршиносонро ҷамъбаст кунем, ин таъсир метавонад шаклҳои зерин дошта бошад:
Аввалан, ҷанги тӯлонӣ дар Ховари Миёна метавонад дар оянда таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ, аксари ниҳодҳои молӣ ва кишварҳои мададрасонро ба худ ҷалб кунад.
Ба ақидаи бархе аз коршиносон, дар ин сурат Ғарб маҷбур хоҳад шуд, ки авлавиятҳояшро бознигарӣ кунад, ки ба ҳаҷми кумакҳои низомӣ ва иқтисодӣ ба Украина таъсир мерасонад. Ин дар ниҳояти кор метавонад ба ҷараёни ҷанги Русияву Украина таъсир расонад.
Мутаносибан, ин ба вазъи умумии амният ва иқтисод дар тамоми фазои пасошӯравӣ таъсир мерасонад. Аз ҷумла, ҷанги тӯлонӣ метавонад боиси фаъол шудани гурӯҳҳои ҷиҳодӣ ва ифротгаро дар кишварҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ гардад.
Сониян, агар муноқиша тӯл кашад, оқибатҳои ҷиддии иқтисодии онро барои минтақа ва ҷаҳон интизор шудан мумкин аст.
Ҳамаи ҷангҳо дар Ховари Миёна маъмулан ба болоравии нархи нафт дар ҷаҳон оварда расонида, ба иқтисоди ҷаҳон, бахусус иқтисоди кишварҳои дар ҳоли рушд қарордошта таъсири манфӣ расониданд. Илова бар ин, коҳиши таваҷҷуҳи байнулмилалӣ ба минтақаи Осиёи Марказӣ ба ҳаҷми қарзҳо ва грантҳо, инчунин кумакҳои иқтисодӣ ва сармоягузорие, ки ба минтақа ворид мешаванд, таъсир мерасонад.
Номусоидтарин сенарияи дохилии муноқиша, ҷалби ҳизбу неруҳои сиёсӣ ба он аст. Дар ВАО ва шабакаҳои иҷтимоӣ изҳороти гурӯҳҳои мухталифи исломӣ дар бораи эҳтимоли ба муноқиша ҷалб кардани онҳо ба ин даргириҳо нашр мешавад.
Як қатор нашрияҳои русӣ навиштаанд, ки раҳбарони гурӯҳи Толибон дар робита ба ҳаводиси Исроил ва Навори Ғазза гӯё аз ҳукуматҳои Эрон, Ироқ ва Урдун дархост кардаанд, ки ба онҳо тариқи долони нақлиётӣ иҷозаи вуруд ба Исроилро диҳанд, то ки ба фаластиниҳо кумак кунанд.
Дуруст аст, ки чунин хабари расмӣ вуҷуд надошт.
Ба андешаи ман, барои хулосабарорӣ ҳанӯз барвақт аст - ҳама чиз аз он вобаста хоҳад буд, ки марҳилаи нави низоъ байни Исроил ва Фаластин то кай идома хоҳад кард, оё он ба ҷанги бузургмиқёс табдил меёбад, оё Ҳизбуллоҳ аз қаламрави Лубнон ба он дахолат мекунад ва вокуниши дигар кишварҳои арабӣ чӣ гуна хоҳад буд?
То ҳол ҳамаи ҷангҳое, ки Исроил cap кард, кӯтоҳмуддат ҷараён гирифта, он ба иқтисоди ин кишвар на он қадр таъсири фалокатбор дошт.
Ба ҳар ҳол, Исроил саноат ва комплекси ҳарбию саноатии рушдёфта дорад ва ёрии ИМА асосан бо сарпарастии хариди технологияҳои нав ва баъзе яроқу аслиҳа аз амрикоиҳо дахл дошт.
Бино ба гузориши ВВС, хароҷоти воқеӣ ба мудофиа 13%-и ММД-и Исроилро ташкил медиҳад, ки ҳоло дар як сол ба 400 млрд доллар баробар аст.
Солҳои 70-ум дар ҷараёни ҷангҳои арабу исроилиҳо ин хароҷот то 30% ММД афзоиш ёфт, аммо ҷангҳо кӯтоҳмуддат буданд ва Исроил иқтисодашро бидуни кӯмаки иловагии Ғарб идора мекард.
Дар сурати cap задани ҷанги нав ба Исроил лозим меояд, ки хароҷоти худро барои ҷанг боз то 30-40 фоиз зиёд кунад.
Аз сӯйи дигар, ҳатто агар ҷанг кашол ёбад ҳам, Исроил бо маҷмааи саноатии ҳарбӣ ва саноатии пешрафтааш ба кумаки Ғарб назар ба Украина хеле камтар ниёз хоҳад дошт.
Гузашта аз ин, ҷанги Исроил ва Ҳамос эҳтимолан табиати ниммунтазам ва нимапартизанӣ хоҳад дошт, ки одатан ба мисли муқовимати ҳамаҷонибаи артишҳои муосир, ки имрӯз дар Украина ҷараён дорад, гарон нест.
Аз ин рӯ, дар ҳар сурат, ба гумон аст, ки вазъ дар Ховари Миёна ба ҳаҷми кумакҳои иқтисодӣ ва низомии он ба Украина ба таври ҷиддӣ таъсир гузорад, ки имрӯз бисёре аз ҷонибдорони Маскав ба он умедворанд.
Мутаносибан, ҷанги нави арабу Исроил ба фазои пасошӯравӣ ва кишварҳои Осиёи Марказӣ ба таври ғайримустақим - шояд дар шакли болоравии нархи маҳсулоти нафтӣ таъсир расонад, ки ҳатман ба таваррум дар навъҳои молу маҳсулот низ ифода хоҳад ёфт.
Ноустуворӣ дар Ховари Наздик ва Миёна оянда ба вазъи бозори меҳнати кишварҳои ин минтақа низ таъсири манфӣ мерасонад, ки эҳтимолан метавонист яке аз самтҳои нави муҳоҷирати меҳнатӣ аз Осиёи Марказӣ гардад.
Ҳамчунин эҳтимол дорад, ки бисёре аз кишварҳои пешрафта сиёсати раводиди худро нисбат ба муҳоҷирон аз кишварҳои мусалмонӣ, аз ҷумла аз Осиёи Марказӣ шадидтар кунанд.
Нишасти С+5 дар Олмон
Рӯзи 29 сентябр садри аъзами Олмон Олаф Шолс дар Берлин раҳбарони панҷ кишвари Осиёи Марказиро ба ҳузур пазируфт. Тавре “Мавҷи Олмон” менависад, ба наздикӣ номи форматро ба вохӯриҳо бо тағирёбандаи "як" низ таъин карданд: сарони кишварҳои минтақа як ҳафта пеш аз ин дар Ню-Йорк бо президенти ИМА Ҷо Байден мулоқот доштанд ва дар моҳи майи соли ҷорӣ раҳбарони панҷ кишвари Осиёи Марказиро дар Сиани Чин раиси Чин Си Ҷинпин мизбонӣ кард.
Мулоқот аз як силсила музокироти хурд иборат буд - нахуст хӯроки субҳона бо президенти Олмон, баъдан давраҳои алоҳидаи музокироти садри аъзами Олмон ва ҳар яке аз раҳбарони Осиёи Марказӣ дар алоҳидагӣ.
Ба навиштаи нашрия, Осиёи Марказӣ танҳо пас аз оғози ҳамлаи густурдаи Русия ба Украина аз нигоҳи сиёсӣ барои Берлин воқеан муҳим шуд.
Барои Олмон, ки аз Украина фаъолона ҳимоят мекунад, муҳим он аст, ки кишварҳои минтақа дар муноқиша бетарафии ҳақиқиро риоя кунанд ва ба Маскав дар канорагирӣ аз таҳримҳои байналмилалӣ мусоидат накунанд.
Дар ҳамин ҳол, ба навиштаи нашрия, Берлин дарк мекунад, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ бо Русия робитаи зич дошта, аз он вобастаанд ва аз ин рӯ маҷбуранд, ки зимни интиқод боэҳтиёт бошанд.
Илова бар ин, Олмон ба ашёи хоми Осиёи Марказӣ, бахусус металлҳои нодири заминӣ ва дар оянда - ба интиқоли газу нафт аз кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Аврупо, асосан тавассути долони Хазар бо канорагирӣ аз Русия манфиатдор аст.
Дар мавриди кишварҳои Осиёи Марказӣ бошад, барои онҳо формати +1 имконият ва механизми хубест барои бунёд ва нигоҳдории сиёсати бисёрсамтаи хориҷӣ ва иқтисодии хориҷӣ бо кумаки кишварҳои ғарбӣ ва Олмон, ки дар он тавозуни байни таъсири Русия, Чин ва шарикони ғарбӣ вуҷуд дошта бошад.
Протоколи созишнома байни Душанбе ва Бишкек
Ҳайатҳои Қирғизистону Тоҷикистон оид ба масъалаи марз рӯзи 2 октябр дар Ботканд мулоқот карда, аз рӯи натиҷаи музокирот протоколи нави № 44-ро имзо карданд. Дар ҳамин ҳол, гурӯҳҳои топографии Қирғизистон ва Тоҷикистон дар бораи беш аз 43 километр марзи муштарак ба мувофиқа расиданд.
Ҷонибҳо изҳор доштанд, ки бо иҷрои муқаррароти ин санад он ба ҳалли масъала мусоидат намуда, барои ҳалли тамоми баҳсҳои марзӣ замина мегузорад.
Пас аз маросими имзои ин санад роҳбарони хадамоти махсуси ду кишвар Қамчибек Тошиев ва Саймумин Ятимов ба матбуот мухтасар натоиҷи музокиротро шарҳ доданд. Навори видеои суханронии онҳоро шабакаҳои телевизионии давлатӣ рӯзи 3 октябр пахш намуданд.
Ду кишвар дар мавриди он ки ҳангоми ҳамоҳангсозии минтақаҳои сарҳадӣ бар асоси кадом харитаҳо тасмим гирифтан лозим аст, мавқеъҳои мухталиф доштанд.
Имзои ин протокол таваҷҷуҳи расонаҳои хабариро асосан ба далели як навиштае ҷалб кард, ки як хабарнигори наздик ба Тошиев дар Фейсбук нашр кард ва чанд изҳороти бармаҳал ҳам дод.
Дар ҳамин ҳол, ба навиштаи Радиои Азаттик, аксари рӯзноманигорон ва коршиносони қирғиз имзои ин протоколро ботамкинтар - пешравӣ арзёбӣ карданд, ки дар он ба гумон аст, ки тарафе ғолиб ояд, аммо аз ҳарду тараф гузаштҳо талаб мешавад.
Аз нигоҳи ман, имзои протокол метавонад ба он далолат кунад, ки ҳоло ҳарду тараф дар ҳақиқат ният доранд, ки ба муноқиша хотима диҳанд, ҳадди ақалл дар давоми соли оянда.
Шояд чунин иродаи сиёсӣ зери таъсири омилҳои беруна, бахусус печида шудани вазъи геополитикии атрофи минтақа дар ду соли охир ба вуҷуд омада бошад.
Дар ин шароит идомаи низоъ миёни ду кишвар барои онҳо фоидаовар нест, зеро имкони густариши он дар зери таъсири неруҳо ё омилҳои беруна меафзояд.
Дар ҳама гуна ҳолат, пеш аз интишори матни санад, сари ягон хулосае омадан дар бораи рафти гуфтушуниди байни кишварҳо ҳанӯз барвақт аст.
Қарабоғро тарк кардани аҳолии армантабор ва буҳрони сиёсӣ дар Арманистон
Ҳафтаи гузашта низоъ дар Қарабоғи Кӯҳӣ ба таври ниҳоӣ ҳал шуд - пирӯзии низомиву сиёсии ҷониби Озарбойҷон дар ниҳоят бо хуруҷи қариб пурраи аҳолии армантабори ин минтақа ба Арманистон анҷом ёфт.
Тибқи ҳисобҳои ахир, аз 120 ҳазор нафар дар қаламрави собиқ Вилояти Мухтори Қарабоғи Кӯҳӣ беш аз 1000 нафар аз миллати арман боқӣ мондаанд, ки аксари онҳо пиронсолон ё афроде ҳастанд, ки бо мақомоти Озарбойҷон ҳамкорӣ доштаанд.
Ҳукумати Озарбойҷон борҳо итминон додааст, ки аҳолии арман дар сурати қабули шаҳрвандии Озарбойҷон метавонанд дар минтақа бимонанд. Аммо сатҳи нобоварӣ ва хусумати мутақобила ба ҳадде баланд аст, ки қариб ҳама хоҳиш доштанд минтақаро тарк кунанд.
Ҳамин тариқ, муноқишаи тулонӣ байни Озарбйҷону Арманистон дар масъалаи Қарабоғи Кӯҳӣ, ки даҳсолаҳо идома дошт, хотима ёфт.
Хусусияти ҷолиби диққати ин низоъ дар он аст, ки он на бо роҳи гуфтушунид ва гузаштҳои тарафайн, балки бо ғалабаи яке аз тарафҳо ҳал шуд. Музокироти сулҳ бинобар комилан мухолиф будании мавқеъи ҳарду ҷониб оянда надоштанд, ҳарчанд борҳо чунин ба назар мерасид, ки тарафҳо ба ризоият расида, созиш ҳосил мекунанд.
Дар ин шароит низоъ мутаваққиф шуда, гуфтушуниди сулҳро тарафҳо ҳамзамон бо тайёрии фаъолона ба марҳалаи нави ҷанги бузургмиқёс ва мусаллаҳшавӣ мегузарониданд. Тавре маълум шуд, Озарбойҷон ба ҷанги дуюми Қарабоғ, ки тақдири ҷангро ҳал мекард, хеле хубтар омодагӣ гирифта буд.
Барҳамдиҳии пурраи Қарабоғи Кӯҳӣ дар Арманистон бӯҳрони нави сиёсиро ба вуҷуд оварда, дар он тақрибан ду ҳафта боз тазоҳуроту гирдиҳамоии густурдаи мухолифин идома дорад. Тазоҳургарон ҳукумати Никол Пашинянро ба шикасти низомӣ ва ҳифзи нокифояи манфиатҳои аҳолии Қарабоғ айбдор медонанд.
Ҳукумат ҳамзамон мухолифинро бо он муттаҳам мекунад, ки амалкардҳояш аз ҷониби Маскав сарпарастӣ ва пуштибонӣ мешаванд, ки ба сарнагун кардани раҳбарияти феълии “ғарбпараст”-и ин кишвар манфиатдор аст.
Ба эҳтимоли зиёд ҳукумат дар сари қудрат мемонад. Бар асоси назарсанҷиҳо, бахши қобили мулоҳизаи мардум на аз Пашинян ва на аз мухолифони ӯ, ки дар ҷомеъа бо нухбагон (элитаҳо) ва пешвоёни сиёсии қаблии номатлуб алоқаманданд, пуштибонӣ намекунанд, вале мардум маҷбуранд, ки миёни онҳо (ду бад) интихоб кунанд ва ба назари бисёриҳо, пешвоёни собиқи тарафдори Русия бадтар аз президенти кунунии Арманистон мебошанд.
Дар ҳар сурат, низоъ дар Қарабоғи Кӯҳӣ дар оянда аз ҷониби сиёсатшиносон ва коршиносони низоъ бодиққат мавриди омӯзиш қарор гирифта, сабақу таҷрибаҳои андӯхта аз он аз ҷониби сиёсатмадорон ва неруҳои посдори сулҳ дар ҳалли низоъҳо дар дигар кишварҳо ва минтақаҳои ҷаҳон истифода хоҳанд шуд. Шояд сабақи асосӣ ин аст, ки ҳама гуна муноқишаи яхшуда дер ё зуд хотима меёбад - ба ин ё он восита.
Дуюм, ҳангоми ҳалли низоъ иқтисод нақши бузург мебозад; одатан, дар муноқишаи яхшуда тарафе пирӯз мешавад, ки иқтидори молиявию иқтисодии бештар дорад.
Албатта, барои ҳарду тараф роҳи осоиштаи ҳалли низоъ фоиданоктар аст, вале бисьёр ихтилофхо бо роҳи зӯрӣ хал карда мешаванд, вақте ки тарафи мағлуб ҳама чизро аз даст медиҳад ва маҷбур мешавад, ки аз тамоми шарту мавқеъҳояш даст кашад.
Аз ин рӯ, ба миёнаравҳо ва ҷонибдорони низоъ саривақт бас кардани он беҳтар буда, бояд роҳ надиҳанд он ба дараҷае расад, ки музокироти сулҳ ғайриимкон ва бесамар мешаванд.
Руcский